Mensenrechten en Cultuur: een interview over Samen Lezen

In deze interviewreeks buigen we ons over hoe mensenrechten en cultuur met elkaar verweven zijn. Hoe brengt cultuur sociale verandering teweeg? Kunnen mensenrechten een bron van inspiratie zijn voor cultuur, of omgekeerd?

Bond zonder Naam brengt via ‘Samen Lezen’ groepen in kwetsbare situaties in contact met literatuur. Sinds 2021 organiseert Bond zonder Naam ook Samen Lezen sessies binnen de gevangenismuren. Tijd voor Mensenrechten sprak met Ine De Rycke, beleidsmedewerker bij Bond zonder Naam en coördinator van de detentieprojecten.

Wat is ‘Samen Lezen’?

Samen Lezen is een methode die ontstond in het Verenigd Koninkrijk. Jane Davis van de organisatie ‘The Reader’ ontwikkelde de methode. Het concept is zeer eenvoudig. Een leesbegeleider brengt teksten mee naar een groep en leest de teksten voor. Daarna bespreekt de groep de voorgelezen tekst.  Bij Samen Lezen delen de deelnemers wat de tekst met hen doet. Vind je de tekst leuk? Grappig? Niet fijn? Doet het je aan iets denken? Het is dus een erg laagdrempelige methode, want je moet je niet voorbereiden als lezer. De deelnemer moet enkel aanwezig zijn.

Wat doen jullie bij Bond zonder Naam met Samen Lezen?

Bij Bond zonder Naam gebruiken we de methode van Samen Lezen in groepen van mensen in kwetsbare situaties. Dit zijn bijvoorbeeld mensen in kansarmoede, in de psychiatrie, sekswerkers of gedetineerden. Er bestaan vooroordelen over mensen in kwetsbare situaties, bijvoorbeeld dat ze niet verstandig genoeg zijn om te lezen. Zeker over mensen in armoede bestaat dit vooroordeel.

Samen Lezen gaat vooral over de manier waarop je leest en hoe de leesbegeleider met de teksten omgaat. Met Samen Lezen maken we literatuur laagdrempelig en toegankelijk voor iedereen. Je hoeft zelfs niet te kunnen lezen. We hebben bijvoorbeeld functioneel analfabeten in sommige van onze leesgroepen. Ze krijgen de tekst ook, maar we lezen en herlezen die sowieso in groep.

Waarom en wanneer besloten jullie aan Samen lezen te doen in gevangenissen?

We hebben al verschillende projecten van Bond zonder Naam binnen de gevangenismuren (traliepost en prison talk), maar ik wilde eigenlijk ook heel graag iets met gedetineerden zelf doen. Ik wilde literatuur “naar binnen brengen” vanuit het idee dat je met mooie en kwalitatieve literatuur mensen kunt raken en ook kunt laten groeien. We kregen subsidies van Literatuur Vlaanderen. Daarmee konden we het project opstarten.

We zijn nu anderhalf jaar met Samen Lezen bezig in Leuven Centraal en een klein jaar in de gevangenis van Beveren. In september zouden we starten in de nieuwe gevangenis van Dendermonde. Het is toevallig dat we Samen Lezen organiseren in deze gevangenissen. Zo een project opstarten heeft namelijk wel wat voeten in de aarde. Je moet bijvoorbeeld toestemming krijgen van de gevangenisdirectie, waarbij het ook helpt als er mensen van de gevangenis zelf geloven in het belang van Samen Lezen.

Voor mij is het belangrijk dat we de continuïteit van het project kunnen garanderen. Wij lezen een heel jaar door, van september tot juni en met pauzes tijdens de schoolvakanties. Samen Lezen gebeurt wekelijks en altijd op dezelfde weekdag en hetzelfde uur. Die structuur is belangrijk voor de deelnemers zelf. Ook daar verschillen we een beetje van andere groepen die aan Samen Lezen doen: vaak organiseren ze kortere trajecten (bijv.  6 sessies) en is het dan afgelopen. We hebben ook gemerkt dat er in gevangenissen vaak wordt ingezet op kortlopende projecten, bijv.  8 weken. Gedetineerden blijven daarna soms achter met een gevoel: “En wat nu?” We hebben bij Samen Lezen bewust ingezet op een traject van een heel schooljaar lang. In Leuven Centraal merkten we dat gedetineerden na enkele weken verwachtten dat we zouden afhaken. Er waren een aantal stakingen in de gevangenis geweest. Toen we na de stakingen de sessies hervatten, zeiden ze dat ze schrik hadden dat Samen Lezen zou stoppen. Inderdaad, het is ook niet gemakkelijk om in de gevangenis iets georganiseerd te krijgen door die stakingen bijvoorbeeld, of omdat de vrijwilligers soms geconfronteerd worden met moeilijke situaties en daarom afhaken. Gedetineerden zijn eraan gewend dat dingen stoppen, maar wij komen echt altijd terug.

Wie zijn de leesbegeleiders?

De leesbegeleiders zijn door ons opgeleide vrijwilligers. We screenen hen vooraf ook op maturiteit en discretie. Het is namelijk niet de bedoeling dat begeleiders opzoeken wie de gedetineerden zijn en wat ze hebben gedaan. Het zijn heel erg stevige, geëngageerde mensen.

We werken in elke gevangenis met twee vaste leesbegeleiders die onderling regelen of ze samen gaan of elkaar afwisselen. Dit zorgt voor een ondersteuning tussen de begeleiders omdat ze met elkaar kunnen spreken als er in hun leesgroep iets is verteld of gebeurd dat lastig is. Bovendien kan er ook steeds iemand invallen als de andere ziek of verhinderd is. Als beide vrijwilligers niet kunnen, dan ga ik zelf.

De gedetineerden vinden het fenomenaal dat vrijwilligers Samen Lezen begeleiden. Dit zijn vrijwilligers die speciaal naar hen toekomen, hun tijd daar doorbrengen en dat zonder enige bezoldiging. We merken dat gedetineerden enorm nieuwsgierig zijn naar kennis en informatie van buiten de muren.

Hoe verloopt zo een sessie?

We houden een sessie van een uur in een lokaal dat voorzien wordt door de gevangenis. Hier is geen personeel van de gevangenis bij, waardoor we ruimte creëeren voor een open gesprek en emotionele veiligheid. In Leuven Centraal hebben we zes tot negen deelnemers, in Beveren tien.

De sessies verlopen volgens bepaalde regels. Een van de regels is dat alles wat gezegd wordt tijdens de sessies ook daar blijft. Een van mijn leesbegeleiders in Leuven Centraal heeft bij elke sessie een doosje mee. Ze doet dat open bij het begin van een sessie en op het einde zegt ze dat alles in de doos gaat en daar blijft. Vervolgens sluit ze de doos. Toen ze eens ziek was, verving ik haar bij een sessie Samen Lezen en kreeg ik meteen de vraag van de deelnemers waar de doos was. Eigenlijk is dat grappig want dat zijn natuurlijk overwegend volwassen mannen van 30 tot 40 jaar, maar dan besef je dat dat doosje voor hen een heel belangrijk symbool is van die emotionele veiligheid. Gedetineerden zijn er zodanig aan gewend dat wat ze delen in hun dossier kan gaat, omdat dat allemaal belangrijk is voor de Strafuitvoeringsrechtbank. Waar heb je dan nog een veilige plek om alles te delen? Daarom zetten we ook in op lange trajecten van Samen Lezen in gevangenissen. Dat zorgt voor vertrouwen in de groep. Het vraagt tijd om het vertrouwen in de leesbegeleider op te bouwen, maar ook het vertrouwen binnen de groep. Langgestrafte gedetineerden wonen ook samen buiten de sessies van Samen Lezen en dan zijn er dynamieken onderling die je als leesbegeleider niet altijd kent.

Hoe worden de teksten gekozen?

De teksten worden gekozen door Bond zonder Naam, maar onze leesbegeleiders en deelnemers doen vaak zelf ook suggesties.

We maken steeds een bewuste keuze voor teksten uit de wereldliteratuur, van de middeleeuwen tot nu. We lezen geen vereenvoudigde teksten, maar we gaan ook geen tekst van acht pagina’s lezen. We hebben gemerkt dat de deelnemers dit qua concentratie niet trekken. We lezen tijdens een sessie drie teksten: twee fictieteksten en een gedicht. Er is steeds een rode draad tussen de drie teksten, maar we vertellen dat niet op voorhand aan de lezers. De deelnemers kunnen dit thema proberen raden, maar dat hoeft helemaal niet. Dit kunnen moeilijke thema’s zijn, zoals ouderschap, maar evengoed alledaagse thema’s zoals dingen kwijt raken, de trein nemen, of zelfs katten. Toen we een tekst lazen over dingen verliezen zei een van de deelnemers dat gedetineerden expert zijn in verliezen, want zij hebben alles verloren. Vanuit zo een tekst ontstaan er dan gesprekken over hun leven in de gevangenis, maar dit gebeurt enkel op initiatief van de gedetineerden zelf. De leesbegeleider zal de gesprekken nooit bewust in die richting sturen.

We selecteren in principe natuurlijk wel op de gelaagdheid van de tekst: kan je er verschillende kanten mee op? Maar het kan ook gaan over het plezier van taal, zoals in poëzie. Gedetineerden ervaren zo hoe je kan spelen met woorden, en wat de schoonheid van taal is. Zo was er bijvoorbeeld iemand van wie Nederlands niet de moedertaal is die vroeg: “’mist’? wat is dat, ‘mist’?”. Iemand anders antwoordde dan dat mist een weerfenomeen is, maar dat je ook in het leven mist kan ervaren omdat je bepaalde dingen niet ziet. Wij willen natuurlijk ook die liefde voor de taal en literatuur doorgeven en dat geeft ongelooflijk veel vervulling als je ziet dat dat lukt.

Hoe zie je de toekomst van Samen Lezen in de gevangenis? Zouden gedetineerden ook leesbegeleiders kunnen worden?

Omwille van de dynamieken binnen een gevangenis is dat niet zo evident. Je weet niet wat er onderling tussen de gedetineerden speelt, dus dan is het heel moeilijk om iemand de touwtjes in handen te geven als leesbegeleider. Ik heb zelf een keer moeten ingrijpen omdat een gedetineerde heel gericht begon door te vragen aan een andere gedetineerde die iets persoonlijks had gedeeld. Ik voelde meteen dat het onveilig werd omdat er altijd een risico bestaat dat er buiten het leeslokaal een bepaalde machtsdynamiek bestaat tussen die personen.

Ik zou eerder een ex-gedetineerde kunnen inzetten als begeleider, maar dan nog…. Sommige (ex-)gedetineerden kennen elkaar van vroeger. Veelplegers kennen elkaar soms van uit andere gevangenissen of al vanuit de jeugdinstelling. Dan kan je die veilige ruimte niet langer garanderen.

Internationale en nationale mensenrechten stellen dat elke gedetineerde recht heeft op menselijke waardigheid, en het beleven van vrije tijd is een onderdeel daarvan. Hoe draagt Samen Lezen daar volgens jullie toe bij? Is er een “recht” op verhalen?

Veel gedetineerden gaan in een soort van overlevingsmodus wanneer ze hun straf uitvoeren. Ze sluiten zich van veel zaken af. Samen Lezen probeert dit te doorbreken door hen in aanraking te laten komen met schoonheid, kunst, cultuur. Ik vind dit dus eerder een recht op schoonheid, of een recht op esthetische beleving. Niet alleen literatuur maar ook alle andere kunstvormen zorgen voor troost, voor hoop, voor verbinding. Kunst zorgt ervoor dat je jezelf beter leert kennen – voor emotionele, sociale en cognitieve ontwikkeling. Ook kan lezen je empathisch vermogen verbreden: je kan je via literatuur inleven in het leven van iemand anders. Dit is voor gedetineerden heel belangrijk, en natuurlijk ook een vorm van escapisme. Dat hoeft ook niet altijd super ingewikkelde literatuur te zijn of de ‘hoge’ kunstvormen, maar gewoon een kunstbeleving. Esthetische beleving is een deel van het mens-zijn en dat wordt in de gevangenis heel erg beknot of zelfs kapot gemaakt.

Welke ervaring met gedetineerden heeft jou geïnspireerd?

We lazen samen het gedicht ‘Dapper’ van Bart Moeyaert. Dat gedicht gaat over hoe moeilijk het is om ’s ochtends uit je bed te geraken. Aan de hand van dat gedicht hebben de deelnemers mij beschreven hoe de ochtend verloopt in Leuven Centraal. Ze beschreven hun zintuiglijke ervaring die mij een enorme inkijk gaf in hun dagelijks leven. Ze legden uit hoe moeilijk het voor hen is om zo vroeg – rond 6u ’s ochtends, geloof ik – wakker te worden gemaakt met enorm harde geluiden van sleutels en deuren. In gevangenissen is er ook zeer weinig kleur, dat is daar meestal heel klinisch en grijs. Op esthetisch vlak maakt detentie mensen kapot. Als we het dan hebben over mensenrechten, vind ik dat er dus zeker een recht op cultuur of een recht op schoonheid bestaat.

Dit interview werd afgenomen door Rozelien Van Erdeghem (stafmedewerker bij het Kenniscentrum Kinderrechten) en Eva Albers (doctoraatsonderzoeker aan het Mensenrechteninstituut van de KU Leuven)