Climate litigation in Europa: een cruciale rol (of kans ?) voor multinationals

Klimaatverandering is een van de meest urgente uitdagingen van onze tijd en vereist onmiddellijke actie van alle verschillende actoren in de maatschappij. Binnen het opkomend fenomeen ‘klimaatrechtspraak’ worden dan ook steeds vaker bedrijven ter verantwoording geroepen voor hun rol in de achteruitgang van het milieu. Deze bijdrage geeft een overzicht van een aantal baanbrekende zaken die belangrijke gevolgen kunnen hebben voor de verdere ontwikkeling van deze klimaatrechtspraak.

Elk jaar worden de gevolgen van de klimaatverandering intenser en voelen steeds meer mensen de impact van de extreme weersomstandigheden.  Ondanks talloze internationale inspanningen zijn we helaas nog steeds niet op koers om de wereldwijde temperatuurstijging tot 1,5 graden Celsius te beperken. De noodzaak van verandering en klimaatactie is dan ook nijpend, want de klimaatcrisis zal naast het veranderende klimaat nog vele andere negatieve gevolgen met zich meebrengen. Klimaatverandering wordt in eerste instantie geassocieerd met de impact op onze directe omgeving en natuur. Toch is het de verwoesting die het veroorzaakt – en blijft veroorzaken – voor de mensheid die van klimaatverandering een acuut mensenrechtenprobleem maakt. Het opkomende fenomeen van de ‘klimaatrechtspraak’ lijkt hiertegen het juridische instrument bij uitstek. Binnen deze klimaatrechtspraak zitten niet meer alleen overheden op de beklaagdenbank, ook bedrijven worden steeds vaker opgeroepen om hun verantwoordelijkheid op te nemen. 

De link tussen klimaatrecht en mensenrechten: een gezond klimaat als vereiste voor het effectieve genot van onze mensenrechten

John Knox, voormalig Speciaal Rapporteur voor Mensenrechten en Milieu, bracht de verwevenheid tussen klimaat en mensenrechten helder naar voren in zijn slotrapport aan de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties: “From the beginning of the modern environmental movement in the late 1960s, it has been clear that a healthy environment is necessary for the full enjoyment of human rights, including the rights to life and health.” Voorbeelden van hoe klimaatverandering direct of indirect kan leiden tot schendingen van mensenrechten zijn talrijk. Denk bijvoorbeeld aan langdurige droogtes die het recht op schoon drinkwater aantasten of overstromingen en klimaatrampen die een negatieve invloed hebben op het recht op huisvesting, voedsel en zelfbeschikking. Een gezonde leefomgeving is daarom een noodzakelijke voorwaarde voor het ‘effectieve genot’ van alle mensenrechten. Deze directe verbinding tussen de staat van ons klimaat en de bescherming van mensenrechten maakt de klimaatcrisis tot een ware mensenrechtencrisis.

Klimaatrechtspraak als ultieme tool in de strijd tegen de klimaatopwarming

De klimaatverandering is een van de meest dringende uitdagingen van onze tijd, die onmiddellijke wereldwijde actie vereist. In de zoektocht naar klimaatgerechtigheid is de juridische weg er een van cruciaal belang geworden. Daarbij is Europa een belangrijk strijdtoneel voor opkomende ‘klimaatrechtspraak’ of ‘climate litigation’. Klimaatrechtspraak verwijst naar de praktijk waarbij burgers of milieuorganisaties een overheid of bedrijf voor de rechter dagen vanwege schade aan de gezondheid en het leefmilieu als gevolg van klimaatverandering. Dit kan zelfs preventief zijn, voor vermeende en toekomstige schade.

‘Klimaatrechtspraak’ als manier van actie voeren wordt dan ook steeds populairder. Zowel het aantal ‘klimaatzaken’ dat wordt aangespannen als het aantal rechtsgebieden waarbinnen dit gebeurt, is de afgelopen jaren toegenomen. Zo is het totale aantal rechtszaken over klimaatverandering sinds 2017 meer dan verdubbeld en blijft dit wereldwijd toenemen. De Urgendazaak van onze noorderburen, of de Klimaatzaak in ons eigen Belgenlandje zijn hier het ideale voorbeeld van. In de laatstgenoemde zaak werd recent de federale staat samen met het Vlaamse en Brusselse gewest veroordeeld voor het schenden van de mensenrechten (meer specifiek artikel 2 en 8 van het Europees Verdrag van de rechten van de Mens) en de algemeen geldende zorgplicht (artikel 1382 Burgerlijk wetboek) vanwege hun ontoereikend klimaatbeleid. Als herstelmaatregel voor de vastgestelde onwettelijkheid werd een gerechtelijk bevel opgelegd om minimaal 55% broeikasgasemissiereductie te realiseren in 2030 (zie ook persbericht). De uitspraak in de Klimaatzaak is dan ook een belangrijk precedent binnen het fenomeen van climate litigation, want dit is wereldwijd slechts de tweede keer (na de eerdergenoemde Urgenda-zaak) dat een gerechtshof een bindend en concreet bevel tot reductie heeft uitgevaardigd ten aanzien van een overheid.

De rol van multinationals in de strijd tegen klimaatverandering

Het merendeel van de klimaatrechtspraak is tot nu toe voornamelijk gericht tegen overheden (Saveresi en Setzer, Rights based litigation in the climate emergency: mapping the landscape and new knowledge, 2022). Toch zijn er ondertussen al verschillende zaken gekend waarin burgers en milieuorganisaties niet (enkel) de overheid aansprakelijk stellen, maar (ook) multinationals of grote bedrijven (zie bijvoorbeeld dit overzicht). Multinationale ondernemingen spelen immers een centrale rol in de klimaatcrisis. Enerzijds beschikken ze over een immense hoeveelheid middelen en technologische mogelijkheden om de overgang naar een koolstofarme economie te versnellen. Anderzijds komt hun streven naar winst historisch gezien al te vaak ten koste van milieuduurzaamheid, wat heeft geleid tot wijdverbreide ecologische schade en het verergeren van klimaatverandering. Van de ontginning van fossiele brandstoffen tot ontbossing en industriële vervuiling, de acties van deze bedrijven hebben diepgaande implicaties voor zowel het klimaat als de mensenrechten.

Waarschijnlijk het meest bekende voorbeeld van een klimaatzaak waarin een bedrijf de beklaagde was, is de Nederlandse zaak Milieudefensie tegen Royal Dutch Shell van 2018. Voor het eerst werd een multinational aansprakelijk gehouden voor diens bijdrage aan de klimaatverandering. De rechter oordeelde dat de olie- en gasreus diens klimaatbeleid moest aanscherpen en diens uitstoot tegen 2030 met 45% moest reduceren.

De Shell-zaak is echter lang niet de enige klimaatzaak tegen een multinational (Saveresi en Setzer 2022). Alzo werd in 2019 het Duitse energiebedrijf RWE voor de rechter gedaagd door een Peruaanse boer. De eiser was van mening dat het bedrijf mee verantwoordelijk was voor de opwarming van de aarde en die opwarming zou het bestaan van het stadje Huaraz, de woonplaats van de boer, bedreigen. Nog een ander, recenter voorbeeld is de Franse zaak van september 2022 waar verschillende milieuorganisaties het voedingsmiddelbedrijf Danone voor de rechtbank daagden omdat het bedrijf onvoldoende actie zou ondernemen tegen de plasticvervuiling die het veroorzaakt. De eisers stelden in deze zaak dat Danone minder plastic kan gebruiken door “onnodige verpakkingen te schrappen, het productontwerp te herzien en over te schakelen op herbruikbare/hervulbare verpakkingsmodellen”. Gelijkaardige zaken werden ook aangespannen tegen Coca-Cola, Nestlé en McDonalds.

Ook de verantwoordelijkheid die banken en financiële instellingen dragen in het hele klimaatgebeuren wordt stilaan in vraag gesteld. Zo startte Milieudefensie, dezelfde milieuorganisatie die de zaak tegen Shell aanspande, een juridische procedure tegen de bank ING vanwege het gebrek aan afstemming van haar investeringsbeleid op het Klimaatakkoord van Parijs. Hoewel ING zelf niet rechtstreeks verantwoordelijk is voor een grote uitstoot, financiert het wel vervuilende bedrijven, zware industrie en ontbossing.

Ook in België zijn er ondertussen enkele uitspraken bekend waarin bedrijven, soms impliciet, ter verantwoording werden geroepen inzake hun klimaatbeleid. Zo sprak de Raad voor Vergunningsbetwistingen zich in 2021 uit over wat op het eerste gezicht slechts ‘een kleine zaak’ betrof: in de gemeente Boechout werd een vergunning aangevraagd voor het exploiteren van een nieuw tankstation. Dit tankstation bood echter enkel fossiele brandstoffen aan en geen andere duurzame of groenere alternatieven. De gemeente had dan ook de vergunning geweigerd op grond van het gemeentelijke beleid inzake het terugdringen van de CO2-uitstoot. Tegen deze uitspraak werd door de NV Gabriëls & co beroep aangetekend en de zaak ging vervolgens zelf tot de Raad voor Vergunningsbetwistingen. Dit rechtscollege bevestigde toen dat de gemeente zich inderdaad kon beroepen op haar burgemeestersconvenant waarin een beleid stond uitgeschreven inzake het klimaat. Hoewel dus geen bindend document, was het klimaatbeleid niet zomaar opzij te schuiven. Hiermee werd door de rechtbank in zekere zin bevestigd dat het ruimere klimaatvraagstuk ook op lokaal niveau dient in rekening gebracht te worden. Niet alleen de gemeente zelf, maar ook bedrijven dienen het beleid van de gemeente inzake het klimaat te respecteren. Dit standpunt werd recentelijk opnieuw bevestigd door de Raad in haar ‘tweede tankstationarrest’ van augustus 2023.

Ook het recente INEOS-debacle kunnen we zien als een poging van de Belgische rechterlijke macht om bedrijven attent te maken op hun verantwoordelijkheden met betrekking tot klimaatkwesties. INEOS diende immers aan te tonen dat de exploitatie van hun ethaankraker niet schadelijk zou zijn voor de omliggende natuurgebieden opdat zij een vergunning zouden krijgen. Aangezien het bedrijf hier bij de vergunningsaanvraag niet in was geslaagd, werd de vergunningsbeslissing dan ook vernietigd.

Evenwel zijn lang niet alle rechtszaken tegen multinationals even succesvol. Er zijn verschillende gevallen bekend waar de eisers in de zaak er niet in slagen om het causaal verband tussen de schade aan het milieu en de handelingen van een bedrijf aan te tonen. Zo spande Micheal John Smith, woordvoerder van Iwi Chairs’ forum (de politieke entiteit van verschillende stammen uit Nieuw-Zeeland die een zekere autonomie wensen), een rechtszaak aan tegen zeven Nieuw-Zeelandse bedrijven uit de landbouw- en energiesector. De rechter oordeelde in eerste aanleg echter dat de bedrijven geen zorgplicht hadden ten opzichte van de eisers omdat de klimaatschade niet redelijkerwijs te voorzien was of veroorzaakt werd door de acties van de bedrijven. Het is pas later, in een tweede poging, dat de eisers erin slaagden te voldoen aan de zware bewijslast. Zo werden ook de zaken Germanwatch vs. Volkswagen, Norwegian Climate Netword vc. Statoil en Alcantara S.p.A. v. Miko S.r.l., naast vele andere, afgewezen om verschillende redenen, zoals het niet slagen in de bewijslast, procedurele gronden, etc. 

De weg vooruit: juridische uitdagingen maar ook nieuwe kansen

Naarmate de gevolgen van klimaatverandering blijven toenemen, wordt de noodzaak van krachtige juridische mechanismen om mensenrechten te beschermen in het licht van milieudegradatie steeds urgenter. Klimaatrechtspraak biedt enerzijds een krachtig instrument om regeringen en bedrijven ter verantwoording te roepen voor hun bijdragen aan de klimaatcrisis en voor het beschermen van de rechten van kwetsbare gemeenschappen. Anderzijds staat klimaatrechtspraak (waarbij multinationale ondernemingen betrokken zijn) voor tal van juridische uitdagingen, waaronder jurisdictiegeschillen, de complexiteit van het bewijzen van oorzakelijk verband en de ongelijke verdeling van middelen tussen eisers en gedaagden. Het valt dus voorlopig nog af te wachten hoe succesvol klimaatrechtspraak zal zijn in het stimuleren van bedrijven om hun verantwoordelijkheid te nemen bij het beschermen van de natuur. Maar wat nu al duidelijk is, is dat klimaatactie enkel zijn effect zal hebben als iedereen zijn steentje bijdraagt.

Tijd voor Mensenrechten biedt een platform aan mensenrechtenexperten, en gaat de kwaliteit van bijdragen na voor die op het platform verschijnen. Analyses en standpunten blijven niettemin de verantwoordelijkheid van de auteur.